Tijdens een workshop over het bespreekbaar maken van moeilijke onderwerpen, die ik op aanvraag geef aan docenten in het hoger onderwijs, stelde ik die vraag expliciet, samen met deze krantenkop.

Bijna iedereen definieerde, los van elkaar, het woord als: ‘iemand die wil sterven voor zijn geloof’ of ‘voor zijn overtuiging’. Het viel op hoe breed gedragen die definitie is en hoe vanzelfsprekend ze wordt uitgesproken, maar ook hoe problematisch ze is. Die definitie klopt, want zo staat het in verschillende verklarende woordenboeken of encyclopedieën :

​

‘Een martelaar is iemand die, vanwege zijn of haar religieuze of politieke overtuigingen, vervolging, marteling of de dood ondergaat. Het woord ‘martelaar’ komt van het Griekse woord ‘martys’, wat ‘getuige’ betekent, en benadrukt dat de persoon een standvastige getuige is van zijn of haar overtuiging, zelfs tot de dood.’

​

Het willen sterven voor een doel, lijkt cruciaal in dit narratief. Dus wat leest de Vlaamse verstaander, wanneer een krant spreekt over de martelaren van Gaza?
 

Aan foute vertalingen een broertje dood

Het bovenstaande artikel stond wekenlang op de homepage van De Standaard, vanaf 24 oktober 2023. Pas in de derde week dat het artikel gedeeld werd, ging ik op zoek naar precieze definities, want het woord 'martelaar' zat me dwars en ik wilde begrijpen waarom.

Op sociale media circuleerden ondertussen heel wat hartverscheurende beelden van rechtstreekse getuigen in het gebied, mensen die stukken van hun geliefden bijeenrapen, afscheid nemen, waarbij zij slachtoffers benoemen met het Arabische woord شهيد (shehīd).
Vermoedelijk vertaalt de Standaard ‘shehīd’ naar ‘martelaar’. Tegelijkertijd sprak onder meer de Israëlitische premier in woede over ‘die martelaren’, in zijn narratief beschuldigend gebruikt.

De Palestijn bedoelt slachtoffer, de premier bedoelt ‘terrorist’, en de lezer vult naar eigen weten in. Dus met welke voorkennis, welke beeldvorming kijken we naar beelden van een kind dat in zo’n filmpje zegt :
“Mijn broertje is nu een martelaar (shehīd). Ik heb hem op mijn rug naar het ziekenhuis gedragen, maar hij is toch doodgegaan.”

​

In het oorspronkelijke Arabisch is shehīd een term die veel ruimer en menselijker is dan martelaar in onze betekenis. Ik herken het ook uit het Turks: şehit (het woord voor getuige is şahit, cfr. de Griekse oorsprong). Şehit wordt gebruikt voor wie sterft in een oorlog, bij een aanslag, of zelfs na een slepende ziekte. Niet omdat iemand dat zou willen, maar omdat het lijden zo groot was dat men zegt: hij of zij heeft een plek in de hemel verdiend.

​

Het is een woord dat troost biedt en verlies verzacht, een manier om betekenis te geven aan een dood die anders onverdraaglijk blijft. Een shehīd gaat rechtstreeks naar de hemel.

Hierin hoor je rouw, het verdriet van iemand die het eindige oneindig probeert te maken, geen ideologisch statement. Maar zodra het woord vertaald wordt als martelaar, schuift het perspectief van slachtoffer naar dader, van verdriet naar fanatisme. Zelf las ik het woord met m'n niet perfecte voorkennis van het Turks, toch zoals het in het Arabisch bedoeld werd. Maar wat roept het woord 'martelaar' op bij de gemiddelde Vlaamse lezer? 

​

Specifieke terminologie voor een specifieke context

​

Ook in Engelstalige nieuwsbronnen lijkt het woord martyr opvallend vaak voorbehouden voor conflicten in islamitische landen of regio’s met een overwegend islamitische bevolking. In berichtgeving en in het discours over Gaza, Yemen of Libanon duikt het woord structureel op, vaak als vertaling van het Arabische shehīd.

In andere lopende oorlogen kiezen media voor veel neutralere termen. Over Oekraïne spreekt men over ‘victims’, ‘casualties’ of ‘the dead’, zelfs wanneer er sprake is van symbolisch of religieus taalgebruik in het land zelf. In het conflict in Soedan gaat het in internationale media vrijwel uitsluitend over ‘civilian deaths’ of ‘fatalities’. In Myanmar gebruikt men termen als ‘displaced persons’ of ‘killed civilians’ om burgerslachtoffers te benoemen, en in de oorlog in Congo overheersen de woorden ‘deaths’ of ‘casualties'. Deze verschillen in woordkeuze zijn geen toeval : ze weerspiegelen niet alleen vertaaltradities, maar ook geopolitieke en culturele kaders die bepalen welke doden als ‘slachtoffer’ gezien mogen worden, en welke als ‘willige martelaar’.

Taal is nooit neutraal. Zeker niet in vertaling, zeker niet in oorlogstijden: wie een woord kiest, kiest een kader. En in welk kader is het denkbaar om kinderen, jongeren, onschuldige volwassen burgers in een oorlogssituatie die helemaal niet gekozen hebben voor conflict, laat staan voor een religieuze zelfopoffering, te bestempelen als fanatiekelingen die dood wilden?

Ik herhaal de vraag even : wat betekent het woord martelaar voor jou? En welke realiteit wordt gecreëerd wanneer het woord 'shehīd' standaard als 'martyr' of ‘martelaar’ vertaald wordt? Wie vertaalt, kadert niet alleen betekenis, maar ook menselijkheid, dus is zorgvuldigheid absoluut geen overbodige luxe.

​